تاریخچه سکه‌های جنگ‌های جهانی

مقدمه
جنگ‌های جهانی اول و دوم فقط به نبردهای نظامی و تغییر مرزهای سیاسی محدود نشدند؛ این دو رویداد ویرانگر، تأثیرات عمیقی بر فرهنگ، هنر و اقتصاد جهان مدرن بر جای گذاشتند. اما در مورد مجموعه‌داری سکه و در میان انبوه یادگارهایی که از آن دوران به جا مانده است، می‌توان به «سکه‌‌هایی اشاره کرد که طی جنگ‌های جهانی اول و دوم ضرب شده‌اند» و از همین رو جایگاهی منحصر‌به‌فرد دارند. این سکه‌ها نه‌ تنها ابزار مالی بودند، بلکه به‌ عنوان رسانه‌ای نمادین برای انتقال پیام‌های سیاسی، فرهنگی و ملی به کار رفتند. هر طرح و نماد حک‌شده بر روی سکه‌ها حامل بخشی از تاریخ است که امروزه برای کلکسیونرها و علاقه‌مندان به تاریخ جذابیتی بی‌پایان دارد. این سکه‌ها توسط دولت‌ها و بانک‌های مرکزی کشورهای درگیر جنگ ضرب شدند و هرکدام پیامی خاص را منتقل می‌کنند که از میان آن‌ها، به عنوان مثال، می‌توان به سکه 2 اوره دانمارک جنگ جهانی دوم اشاره کرد که اساساً تاریخ ضرب و علائم ضراب‌خانه در آن دیده می‌شود و «معنای» اقتدار پادشاهی دانمارک را منتقل می‌کند، در حالی که پشت این سکه نمادی از استقامت، قدرت و پیوند ملی دانمارک است.

البته باید اذعان کنیم این تنوع طراحی باعث شده است کلکسیون سکه‌های ضرب‌شده طی جنگ‌های جهانی اول و دوم، هم از نظر هنری و هم از نظر تاریخی بسیار ارزشمند باشد. به علاوه، جذابیت این سکه‌ها فقط در نزد مجموعه‌داران حرفه‌ای خلاصه نمی‌شود و بسیاری از افراد عادی، حتی اگر کلکسیونر سکه نباشند با دیدن سکه‌های ضرب‌شده در طی جنگ‌های جهانی کنجکاو می‌شوند و همین امر آن‌ها را به دنیای شگفت‌انگیز مجموعه‌داری سکه سوق دهد. ما، در ادامه سعی می‌کنیم به طور مختصر، جایگاه سکه‌های مربوط به دوران جنگ‌های جهانی اول و دوم را در دنیای کلکسیون بررسی کنیم.

1ـ سکه‌های ضرب‌شده در جنگ جهانی اول

با آغاز جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۸، جهان وارد دوره‌ای تازه شد؛ دوره‌ای پر از آشفتگی و کشتار میلیون‌ها انسانی که نمی‌دانستند چرا در چنین شرایطی قرار گرفته‌اند. کشورهای اروپایی، که از ویرانی گسترده و بحران اقتصادی رنج می‌بردند، به‌ تدریج تلاش کردند تا تعادل سیاسی و اجتماعی خود را بازیابند. در این میان دولت‌های غربی نه‌ تنها تلاش می‌کردند بازسازی شهرها و زیرساخت‌ها را از همان اواسط جنگ مدِّنظر قرار دهند، بلکه در عرصهٔ اقتصادی نیز می‌کوشیدند با ایجاد ثبات پولی و اصلاح نظام مالی، اعتماد عمومی را بازگردانند. یکی از نمودهای بارز این دوران، سکه‌هایی بود که ضرب می‌شدند؛ چرا که پول در هر عصر بازتابی از هویت سیاسی و فرهنگی ملت‌هاست. طرح‌ها و نقش‌هایی که بر سکه‌های دهه‌ ۱۹۲۰ و اوایل دهه‌ ۱۹۳۰ دیده می‌شود، حامل پیام‌هایی از صلح، کار، پیشرفت و ملی‌گرایی نوین است. به همین دلیل می‌توان گفت سکه‌هایی که دولت‌های غربی در این دوران ضرب کردند، نه فقط ابزار مبادله، بلکه نماد آغاز فصل جدیدی از تاریخ جهان بودند ـ فصلی که در آن ملت‌ها در جستجوی ثبات، معنا و بازسازی پس از فاجعهٔ جنگ، چهره‌ی تازه‌ای از خود به جهان نشان دادند.

2ـ طراحی سکه‌های جنگ‌های جهانی

طراحی سکه‌های کشورهای درگیر در جنگ‌های جهانی اول و دوم با الهام از نمادهای ملی و تصاویر مرتبط با جنگ انجام شد. این طراحی‌ها نه‌ تنها بیانگر اندوه و یادآوری فداکاری‌ها بودند، بلکه نشان‌دهنده امید به آینده روشن‌تر محسوب می‌شدند. همین ظرافت‌های هنری است که این سکه‌ها را در نظر مجموعه‌داران سکه ارزشمند کرده است، زیرا آن‌ها نمایانگر شرایط اجتماعی و سیاسی پس از جنگ هستند. برای مثال در بسیاری از کشورها، مردم از طریق نگهداری این سکه‌ها حس مشارکت در بازسازی ملی پیدا می‌کردند. در واقع، این سکه‌ها تبدیل به نمادهایی از وحدت و همبستگی شدند. حتی در جوامعی که آسیب بیشتری از جنگ دیده بودند، سکه‌هایی که امروز کلکسیونی محسوب می‌شوند به‌ عنوان نشانه روزنه‌ای از امید برای شروع دوباره تلقی می‌شدند. این گونه است که ترکیب ارزش تاریخی، معنوی و مالی موجب شده است که سکه‌های جنگ جهانی اول همچنان مورد توجه مجموعه‌داران در سراسر جهان باقی بمانند و کلکسیونرها حاضر باشند برای خرید آن‌ها مبالغ بالایی بپردازند.

3ـ سکه‌های ضرب‌شده در جنگ جهانی دوم

جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹ـ۱۹۴۵) به دلیل گستردگی جغرافیایی و ابعاد سیاسی و انسانی‌اش، تأثیر عمیق‌تری بر تاریخ بشر گذاشت. این جنگ نه تنها سرنوشت ملت‌ها را تغییر داد، بلکه بر فرهنگ و اقتصاد کشورها نیز اثر مستقیم گذاشت. یکی از نمودهای این اثرگذاری، ضرب سکه‌های مربوط به جنگ جهانی دوم بود که در بسیاری از کشورها رایج شد. این سکه‌ها به عنوان یادگارهایی از فداکاری‌ها، مقاومت‌ها و حتی رنج‌های ملت‌ها تولید شدند و امروز به‌ عنوان آیتم‌هایی از حافظه جهانی شناخته می‌شوند. در کشورهای مختلف، طراحی سکه‌ها با توجه به شرایط سیاسی و ملی تفاوت داشت. برخی کشورها مانند بریتانیا و آمریکا، تصاویر رهبران سیاسی یا فرماندهان نظامی را بر روی سکه‌ها حک کردند تا نقش کلیدی آن‌ها در پیروزی جنگ را جاودانه کنند. شاید این نکته قابل ذکر باشد که یکی از مهم‌ترین سکه‌هایی که در فاصله بین جنگ‌های جهانی اول و دوم در دوران ریاست جمهوری فرانکلین روزولت ضرب شده است، سکه ۵ سنت آمریکا بوفالو می‌باشد.  

در مقابل، کشورهایی مانند فرانسه، بیشتر بر نمایش نمادهای مقاومت مردمی، تصاویر قهرمانان ناشناخته و نشانه‌های ملی تأکید کردند، و البته در همین دوران که خیابان‌ها در فرانسه و خصوصا پاریس مملو از نیروی نظامی و شرایط وخیم پیش‌آمده حاصل از جنگ بود، در دهه 40 قرن بیستم میلادی، سکه ۲ فرانک فرانسه (۱۹۴۳) ضرب شد.

لذا چنین تنوعی در طراحی موجب شد که هر سکه علاوه بر ارزش اقتصادی، جنبه «هویتی ـ فرهنگی» و تاریخی نیز داشته باشد. اما از منظر کلکسیونی، این سکه‌ها اهمیت دوچندانی پیدا کرده‌اند، زیرا بسیاری از آن‌ها به تعداد محدود ضرب شدند و تنها بخشی از آن‌ها توانستند سالم باقی بمانند. همین کمیابی، ارزش آن‌ها را در بازارهای جهانی افزایش داده است. بنابراین، هر نمونه سکه در واقع داستانی از یک ملت، یک نبرد یا یک قهرمان را روایت می‌کند که برای مجموعه‌داران سکه بسیار جذاب است. امروزه، خرید و فروش این سکه‌ها در بازار کلکسیون سکه با قیمت‌های چشمگیر انجام می‌شود. به ویژه سکه‌هایی با ضرب محدود یا سکه‌های نقره در میان کلکسیونرها جایگاه ویژه‌ای دارند. برای بسیاری از افراد، داشتن چنین سکه‌ای به معنای داشتن بخشی از تاریخ جهان است. به همین دلیل، سکه‌های مربوط به جنگ جهانی دوم علاوه بر ارزش فلزی و بار عاطفی و فرهنگی سنگینی دارند که آن‌ها را در زمره ارزشمندترین سکه‌های کلکسیونی تاریخ قرار داده است. باز به خاطر نقشی که جمهوری وایمار و سپس حزب نازی آلمان در جنگ ایفاء کرد، سکه‌های فنینگ آلمان واقعاً به لحاظ مادی و تاریخی، جذاب هستند. 

4ـ نمونه سکه‌های آلمانِ جنگ‌های جهانی

الف ـ سکه 1 فنینگ آلمان نازی

نخستین سکه مربوط به دهه چهل آلمان است که یکی از مشهورترین یادگارهای دوران جنگ جهانی دوم است. این سکه کوچک اما تاریخی، با نمادهای رسمی رایش سوم ضرب شد و در چرخه اقتصادی آلمان درگیر جنگ به کار می‌رفت. وجود صلیب شکسته و عقاب حک‌شده بر روی آن، بازتابی از ایدئولوژی و فضای سیاسی دوران حکمرانی آدولف هیتلر است. امروزه سکه آلمان نازی 1 فنینگ آلمان هیتلری 1940، علاوه بر ارزش فلزی ناچیز به‌ عنوان یک سند تاریخی کمیاب در میان کلکسیونرها شناخته می‌شود و نمونه‌های سالم آن در بازارهای کلکسیونی با قیمت‌های قابل‌توجه معامله می‌شوند.

سکه یک فنینگ، مربوط به دوران امپراطوری هیتلر است که یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های سکه در دوران حکومت رایش سوم است. این سکه با طراحی ویژه و درج نمادهای حکومتی جنبه تبلیغاتی و ایدئولوژیک نیز داشت. این سکه به دلیل تعلق به یکی از پرتنش‌ترین دوره‌های تاریخ، به‌ عنوان یک سکه تاریخی و کلکسیونی ارزشمند شناخته می‌شود. کلکسیونرهای سکه به‌ ویژه نمونه‌های سالم آن را در بازارهای جهانی با دقت دنبال می‌کنند.

ب ـ سکه 10 فنینگ آلمان (1942)

اما مورد دیگر، سکه 10 فنینگ آلمان نازی (1942) است که یکی از مهم‌ترین سکه‌های دوران تسلط نازیسم بر آلمان است. در واقع، سکهٔ ۱۰ فنینگ آلمان سال ۱۹۴۲ یکی از بازمانده‌های شاخص دوران حکومت نازی‌هاست؛ دورانی که حتی ساده‌ترین ابزارهای مالی، مانند پول خرد، در خدمت تبلیغ ایدئولوژی سیاسی قرار گرفته بودند. این سکه در میانهٔ جنگ جهانی دوم و در سال‌هایی ضرب شد که آلمان تحت فرمان آدولف هیتلر، درگیر نبردی تمام‌عیار در جبهه‌های اروپا بود. جنس این سکه به خلاف نمونه‌های پیش از جنگ که معمولاً از برنز یا آلیاژ برنز-آلومینیوم ساخته می‌شدند، از فلز روی است. علت این تغییر، کمبود فلزات در اثر نیاز شدید صنایع نظامی در آلمان بود. همین امر باعث شده است که امروزه بسیاری از سکه‌های ۱۰ فنینگ ۱۹۴۲ دچار خوردگی، تیرگی و اکسید شدن سطح باشند. از سویی، در طراحی سکه، جلوه‌ای آشکار از قدرت‌طلبی و تبلیغات ناسیونال‌سوسیالیستی دیده می‌شود. در یک سوی سکه، عقاب امپراتوری نازی با بال‌های گشوده بر فراز صلیب شکسته (Swastika) ایستاده است؛ تصویری که اقتدار «رایش سوم» را یادآور می‌شود. در بالای این سکه کلکسیونی ارزشمند، عبارتی به زبان آلمانی Deutsches Reich به‌ معنای «امپراتوری آلمان» نقش بسته و در پایین، تاریخ ۱۹۴۲ دیده می‌شود. در سوی دیگر، عدد ۱۰ در مرکز سکه به‌ عنوان ارزش آن آمده و حلقه‌ای از برگ‌های بلوط آن را دربر گرفته است؛ بلوط در فرهنگ آلمانی نمادی از پایداری، شجاعت و ریشه‌داری نژادی به‌ شمار می‌رفت و در دوران نازی، بار سیاسی ویژه‌ای پیدا کرده بود. علاوه براین، مهم است که کلکسیونرها بدانند که سکه‌ ۱۰ فنینگ سال ۱۹۴۲ در چندین ضرابخانه آلمان و سرزمین‌های ضمیمه‌شده به آن ضرب شده است و هر ضرابخانه با یک حرف کوچک لاتین مشخص می‌شد؛ مانند A برای برلین، D برای مونیخ، J برای هامبورگ و غیره. این حروف برای مجموعه‌داران امروز اهمیت زیادی دارند، زیرا برخی ضرابخانه‌ها تیراژ محدودتری داشتند و سکه‌هایشان نایاب‌ترند. از نظر تاریخی نیز، این سکه نمادی است از شرایط اقتصادی و ایدئولوژیک آلمان در اوج جنگ جهانی دوم. حکومت نازی حتی در طراحی پول خرد نیز می‌کوشید تا اقتدار، نظم و «روح آلمانی» را بازتاب دهد. امروز سکه‌های ۱۰ فنینگ ۱۹۴۲ در بازار مجموعه‌داران به‌ عنوان یادگارهای سیاسی دوران رایش سوم شناخته می‌شوند. ارزش مادی آن‌ها زیاد نیست، چون به‌ صورت انبوه ضرب شده‌اند، اما ارزش تاریخی و نمادینشان باعث می‌شود در هر کلکسیونی جای ویژه‌ای داشته باشند.

ج ـ سکه 5 فنینگ جنگ جهانی اول (1916)

از دیگر سکه‌های آلمان مربوط به دوره جنگ‌ جهانی اول می‌توان به، سکه‌ ۵ فنینگ آلمان (1916) اشاره کرد که طی سال‌های ۱۹۱۵ تا ۱۹۲۲ میلادی ضرب شده است و نمونه‌ای قابل‌ توجه از سکه‌های در گردش دوران امپراتوری آلمان به شمار می‌رود. از نظر طراحی، سکه ۵ فنینگ 1916 در عین سادگی، حامل نشانه‌های مهمی از تاریخ آلمان است. اغلب این سکه‌ها با آلیاژهایی ضرب می‌شدند که به دلیل محدودیت فلزات گران‌بها، ترکیبات ارزان‌تر و در دسترس‌تری داشتند. همین موضوع باعث شده کیفیت فلزی این سکه‌ها با سکه‌های پیش از جنگ متفاوت باشد و برای پژوهشگران اقتصادی نشانگر شرایط سخت جنگ باشد. امروزه این سکه‌ها تنها یک ابزار پرداخت گذشته نیستند؛ بلکه به‌ عنوان اسناد کوچک تاریخی شناخته می‌شوند که روایتگر اوضاع مالی و اجتماعی یک امپراتوری آلمان درگیر جنگ هستند. کلکسیونرها و علاقه‌مندان به تاریخ پولی جهان، سکه ۵ فنینگ آلمان 1916 را به دلیل قدمت، شرایط ضرب و جایگاهش در میان سکه‌های دوران جنگ، بسیار ارزشمند می‌دانند. در بازار کلکسیون، ارزش این سکه بسته به میزان کمیابی، سالم‌بودن نمونه و سال ضرب آن متغیر است. نمونه‌هایی که با حفظ جزئیات طرح و بدون فرسایش عرضه می‌شوند، می‌توانند قیمت‌های بالاتری به خود اختصاص دهند.

د ـ سکه 5 فنینگ جنگ جهانی دوم (1942)

سکه‌‌ای با طرح عقاب شکوه‌مند آلمانی است که بر فراز صلیب شکسته ایستاده است؛ طرح این سکه اساساً بیانگر دوره حکومت هیتلر و سلطه‌ او در بازه زمانی جنگ جهانی دوم است. در بالای سکه 5 فنینگ آلمان هیتلری (1942)، مانند سکه 10 فنینگ سال (1942)، عبارت «Deutsches Reich»، یعنی رایش آلمان یا امپراطوری آلمان و در پایین آن، سال ضرب درج شده است که معمولاً یکی از سال‌های اوج جنگ جهانی دوم است.

از منظر هنری، طراحی سکه ۵ فنینگ آلمان هیتلری دقت بالایی دارد؛ جزئیات عقاب و خطوط منظم صلیب شکسته به‌ گونه‌ای حکاکی شده‌اند که نمایانگر قدرت و شکوه نظامی باشند. این دقت طراحی باعث شده امروزه این سکه‌ها از دیدگاه سکه‌شناسان و مجموعه‌داران نه فقط به‌عنوان پولی تاریخی، بلکه همچون آثار هنری کوچک نیز شناخته شوند. از منظر اقتصادی و کلکسیونی، این سکه‌ها به‌ ویژه نمونه‌های سالم و بدون آسیب‌دیدگی، ارزش ویژه‌ای در بازار دارند. کلکسیونرها این سکه را به‌عنوان یادگار عینی از دوران تاریک اما سرنوشت‌ساز تاریخ اروپا می‌شناسند. علاوه بر آن، کمیابی برخی ضرب‌های این سکه (به‌ ویژه با ضرابخانه‌های خاص یا سال‌های مشخص) قیمت آن‌ها را در بازار کلکسیون افزایش داده است.

ه ـ سکه 2 رایش مارک حکومت هیتلر

قطعاً کلکسیونرهایی که به تاریخ آلمان علاقه دارند، نام پاول فون هیندنبورگ را شنیده‌‌اند که آدولف هیتلر را منصوب کرد و به این ترتیب، راه به قدرت رسیدن هیتلر را گشود؛ این سکه، در واقع مزین به تصویر هیندنبورگ است که نماد پایان حکومت جمهوری وایمار و به قدرت رسیدن حزب نازی‌ها بود. بنابراین، می‌توان گفت از میان همه سکه‌هایی که تا کنون در این مقاله به آن‌ها پرداختیم، سکه 2 رایش مارک آلمان هیتلری (1934ـ1847) است که در زمانی که آلمان تحت هدایت ناسیونال سوسیالیست‌ها اداره می‌شد، در گردش بوده است.

از نظر هنری، طراحی ظریف و حکاکی‌های دقیق این سکه‌ها چشمگیر است. جزئیات برجسته روی آن نشان می‌دهد که دولت وقت حتی در میانه بحران‌های اقتصادی و سیاسی، به استفاده از پول به‌ عنوان ابزاری برای القای قدرت و هویت ملی اهمیت زیادی می‌داد. امروزه، سکه ۲ رایش مارک آلمان هیتلری نه فقط به‌ عنوان یک اثر تاریخی که (علم سکه‌شناسی) به آن اهمیت می‌دهد، بلکه به‌ عنوان یادگاری تاریخی شناخته می‌شود که توجه کلکسیونرها، مورخان و علاقه‌مندان به تاریخ جنگ جهانی دوم را به خود جلب کرده است. بسته به سالم‌ بودن و کمیابی نمونه‌ها، ارزش آن در بازار کلکسیون می‌تواند از چند ده دلار تا چند صد دلار متغیر باشد. نهایتاً می‌توان گفت که این سکه در واقع ترکیبی از ارزش تاریخی، هنری و اقتصادی است؛ یعنی همان سه ویژگی اصلی که بسیاری از سکه‌های کلکسیونی را از نمونه‌های مشابه آن‌ها متمایز می‌سازد.

5ـ گنجینه سکه‌های جنگ‌های جهانی

امروزه ارزش سکه‌های ضرب‌شده در دوران دو جنگ جهانی اول و دوم به مراتب فراتر از ارزش فلزی آن‌ها است، چرا که به‌ عنوان «اسناد تاریخی کوچکی» شناخته می‌شوند که کلکسیونرها حاضر هستند برای خرید نسخه‌های کمیاب آن‌ها مبالغ بالایی بپردازند؛ علت این است که چنین سکه‌هایی نمادهایی زنده از رشادت، رنج و پیروزی بشریت در دفاع از وطن هستند. به همین دلیل، بازار خرید و فروش این سکه‌ها همچنان پر رونق و میزان علاقه به آن‌ها در حال گسترش است. در نهایت باید بگوییم وجه تمایز سکه‌های ضرب‌شده در طی جنگ‌های جهانی اول و دوم متشکل از سه مؤلفه است:
الف ـ ارزش تاریخی: زیرا هر سکه، بازتاب یک رویداد جهانی است.
ب ـ ارزش هنری: زیرا طراحی‌های دقیق و پرجزئیات، این سکه‌ها را به آثار هنری کوچک تبدیل می‌کند.
ج ـ ارزش اقتصادی: به این علت که در بازار کلکسیون سکه، این سکه‌ها به‌ ویژه نسخه‌های کمیاب، با قیمت‌های چشمگیری معامله می‌شوند.

نتیجه‌گیری
سکه‌های جنگ‌های جهانی فراتر از یک شئ فلزی ساده‌ هستند؛ آن‌ها روایتگر سرگذشت ملت‌ها در دوران سخت و سرنوشت‌ساز تاریخ بشر قلمداد می‌شوند. هر نقشی که روی این سکه‌ها حک یا ضرب شده، گواهی بر لحظه‌ای از مقاومت، پیروزی یا اندوه جمعی است که ملت‌ها تجربه کرده‌اند. همین پیوند عمیق با گذشته، سبب شده است این سکه‌ها به نمادهایی زنده از تاریخ تبدیل شوند که حتی پس از گذشت دهه‌ها همچنان سخن می‌گویند. از نظر فرهنگی، این سکه‌ها مانند کتاب‌های کوچکی هستند که بدون واژه، داستان می‌گویند؛ گویا در عین حالی که صامت هستند، با صدای بی‌صدا سخن می‌گویند و دردها و رنج‌های انسان‌هایی را فریاد می‌زنند که قربانی طمع‌های سیاست‌مداران غربی شدند؛ و این دقیقاً همان ایجاد احساس معنوی است که کلکسیونر سکه، هنگامی که سکه مربوط به جنگ‌های جهانی اول و دوم را در دست می‌گیرد، متوجه آن خواهد بود.